Tin tức - sự kiện 
LTS: Khi cuộc phỏng vấn này được thực hiện, TS Paul Frommer là giảng viên Trường Kinh doanh Marshall, thuộc Đại học Nam California. Ông đã đến thuyết trình về phần ngôn ngữ cho phim Avatar (phần 1) tại một hội thảo Ngôn ngữ học tại trường Đại học bang California, Fullerton. Xin giới thiệu với bạn đọc những điều lý thú về ngôn ngữ của bộ phim đình đám đang ăn khách tại các phòng chiếu toàn cầu.
Thưa tiến sĩ Paul Frommer, cơ duyên nào đã đưa ông đến với "Avatar"?
Hè năm 2005, Công ty Lightstorm Entertainment của James Cameron gửi cho khoa Ngôn ngữ học của trường Đại học Nam California một bức thư điện tử, nhờ tìm một nhà ngôn ngữ học để tạo ra một ngôn ngữ của người ngoài hành tinh. Tôi đã tốt nghiệp tiến sĩ từ khoa này nhưng trong nhiều năm, tôi đã không liên lạc với khoa. Vào thời điểm đó, tôi đang dạy ở Trường Kinh doanh Marshall, thuộc Đại học Nam California. Rất may mắn là TS Edward Finegan, một người bạn đồng nghiệp thân thiết của tôi vẫn làm việc ở khoa đó, đã đọc được bức thư điện tử đó và chuyển tiếp cho tôi. Tôi đã nhảy cẫng lên vì vui sướng.
Vì rất quan tâm đến dự án này nên tôi đã gửi cho đạo diễn Cameron một cuốn sách bài tập ngôn ngữ học mà tôi đã cùng viết với TS Finegan - Looking at Language: A Workbook in Elementary Linguistics. Một hoặc hai tuần sau đó họ gọi tôi đi phỏng vấn. Tôi đã trao đổi với đạo diễn Cameron trong khoảng 90 phút ở văn phòng của ông ấy ở Santa Monica, California. Chúng tôi đã thảo luận về tầm nhìn của ông ấy về bộ phim và về ngôn ngữ cho nó. Tôi thấy ấn tượng về buổi nói chuyện vừa rộng về chủ đề vừa đầy hứng thú của chúng tôi và tôi thấy ông ấy thực sự tha thiết với viễn cảnh của bộ phim cũng như với vấn đề tiếng nói của người ngoài hành tinh trong phim. Sau cùng, tôi đã vô cùng vui sướng khi James bắt tay tôi và nói: Mừng anh tham gia vào đoàn làm phim với chúng tôi.
Vậy ai là người đầu tiên có ý tưởng tạo ra một ngôn ngữ mới cho bộ phim khoa học viễn tưởng này?
Tôi tin chắc là chính James Cameron.
Để hoàn thành dự án với "Avatar", ông đã áp dụng lí thuyết ngôn ngữ học nào?
Tôi không dựa vào một lí thuyết ngôn ngữ học cụ thể nào. Tuy nhiên, có hai điều quan trọng đã dẫn dắt tôi. Một là, Cameron không muốn bất cứ sự hỗ trợ nào từ thiết bị điện tử đối với giọng nói của diễn viên. Điều đó có nghĩa là tiếng Na’vi sẽ phải do con người nói một cách tự nhiên. Thứ hai, theo kịch bản, sẽ có một vài người trái đất học nói tiếng Na’vi nên đây sẽ phải là một ngôn ngữ mà loài người có thể thực sự học được.
Hẳn là có những ngôn ngữ nào đó trên thế giới được ông đưa vào làm nền tảng cho Na’vi?
Na’vi không thực sự dựa trên một ngôn ngữ cụ thể nào. Tuy nhiên, cũng có vài ngôn ngữ hiện có của loài người ảnh hưởng đến nó. Ví dụ, có khoảng 30 từ vựng gốc mà James Cameron đưa ra có những nét tựa như ngôn ngữ họ Nam đảo, giống với các từ trong tiếng Hawaii hoặc tiếng của người Maori.
Đó là cơ sở để tôi bắt đầu sáng tạo ra hệ thống âm thanh của tiếng Na’vi. Những âm phụt tôi thêm vào có thể được tìm thấy trong một số ngôn ngữ thổ dân của phần phía tây bán cầu (ví dụ như tiếng Quechua), châu Phi (ví dụ như tiếng Amharic), và châu Á (ví dụ như họ ngôn ngữ Caucasian, của khoảng 10 triệu người cư trú giữa Biển Đen và Biển Caspian). Các cấu trúc ngữ pháp trong tiếng Na’vi được lấy cảm hứng từ nhiều ngôn ngữ khác nhau.
Ví dụ, có một cấu trúc động từ có vẻ như giống với tiếng Ba Tư; lại có quy tắc âm vị học khiến người ta liên tưởng đến tiếng Do Thái (Hebrew) và Ailen; hệ thống cách lại tương tự như một ngôn ngữ có thể tìm thấy ở châu Úc, tiếng Wanggumara. Tuy nhiên, sự kết hợp cụ thể của các cấu trúc và quá trình âm vị học trong tiếng Na’vi là độc nhất vô nhị.
Nghe tiếng Na'vi cũng thấy thú vị, ông chia sẻ thêm về cách thức tạo ra phần âm của tiếng nói này?
Đương nhiên các vấn đề về ngữ âm học và âm vị học không thể khởi nguồn từ con số không vì ngay từ đầu, trong bản thảo, James Cameron đã đưa ra khoảng 30 từ (bao gồm cả cái tên Na’vi). Những từ này thường là tên nhân vật, động vật nhưng chính những từ này đã cho tôi thấy được những nền tảng âm vị trong đầu của đạo diễn.
Như đã nói ở trên, ấn tượng ban đầu của tôi là những từ đó nghe rất giống với tiếng của các ngôn ngữ thuộc họ Nam đảo. Đó là cơ sở để tôi bắt đầu sáng tạo hệ thống âm vị. Tôi đã thêm vào một số âm thú vị, vị dụ như các âm phụt mà tôi phiên âm thành px, tx, kx. Đây là những âm được tạo ra do luồng khí thoát từ thanh môn chứ không phải từ phổi. Ngoài ra cũng có sự pha trộn của các âm hoặc việc loại bỏ các âm quen thuộc (ví dụ, các âm tắc hữu thanh b, d, g và các âm xát và tắc xát mà trong tiếng Anh chúng ta viết là ch, sh, và th). Khi Cameron duyệt hệ thống âm cho tiếng Na’vi, tôi đã đặt ra các chế định và các quy tắc âm vị học, bao gồm quá trình giảm độ căng của phụ âm để tạo ra sự tương đồng hoặc dị biệt nhất định của phụ âm đầu của gốc từ với hàng loạt các điều kiện.
Còn nền tảng cho vốn từ vựng của tiếng Na’vi là gì, thưa ông?
Đối với vốn từ vựng, đây không phải là chuyện chọn các từ trong các ngôn ngữ đang tồn tại mà phải tạo ra các từ hoàn toàn mới, theo đúng các quy luật của tiếng Na’vi. Trong vấn đề này, tôi đã dùng kịch bản để phát triển vốn từ vựng dựa trên các từ nền tảng ban đầu. Đó là những từ tôi cần để dịch các câu thoại tiếng Na’vi trong phim.
Khi "Avatar" được phát hành, vốn từ Na’vi đã tiếp tục được phát triển. Tự tôi cũng đã tạo thêm các từ mới và số khác thì do những gợi ý thần kì từ người hâm mộ. Hiện nay, trên thế giới đã có một “cộng đồng tiếng Na’vi”. Cộng đồng này gồm toàn những người thông minh, giỏi giang và họ đang làm cho ngôn ngữ này phát triển. Do đó, mặc dù tôi vẫn giữ vai trò trọng tài và thẩm phán, người chính thức “duyệt” cho ngôn ngữ này nhưng tôi không còn là người duy nhất đóng góp vào sự phát triển của nó nữa. Điều này thực sự làm tôi thấy sung sướng.
Và về nền tảng ngữ pháp của Na’vi, thưa ông?
Na’vi không dựa trên bất kì một ngôn ngữ đang tồn tại nào nhưng tôi có thể chỉ ra vài điểm mấu chốt về ngữ pháp của nó. Sự biến hình của các hình vị động từ chịu ảnh hưởng hoàn toàn từ hệ thống phụ tố, nó mã hóa các thông tin về thời, thể và thái độ của người nói. Danh từ và đại từ biến đổi dựa vào cách. Đây là một hệ thống “kiềng ba chân”, vì có ba cách tách biệt nhau cho chủ ngữ của động từ ngoại động (tác thể), chủ ngữ của động từ nội động, và tân ngữ (bị thể). Trật tự từ thì rất linh hoạt, cả sáu kiểu hoán vị của chủ ngữ, động từ và tân ngữ đều vẫn đúng ngữ pháp, và các giới từ (các từ có vai trò như tiền giới từ hoặc hậu giới từ) có thể đứng trước hoặc sau từ trung tâm.
Tiếng Na’vi đã phát triển tốt đến mức nhiều người hâm mộ đã học và thực hành nó. Ông có thể cho biết thêm về những người này và những hoạt động của họ không?
Vì "Avatar" đã được công chiếu nên có một cộng đồng những người nhiệt huyết với tiếng Na’vi trên toàn thế giới đang học và phát triển nó. Những người hâm mộ đã tạo ra trang web: learnnavi.org và chủ yếu gặp gỡ trên mạng. Diễn đàn này có 19 ngôn ngữ và gần đây đã có khoảng 460.000 lượt đăng tải. Tôi trực tiếp đã gặp một số người trong buổi họp mặt Na’vi và đã nói chuyện với nhiều người trên mạng. Họ là một cộng đồng nhiệt thành, thông minh và sáng tạo. Một số người cực kì nhạy cảm về ngôn ngữ học, với nhiều kinh nghiệm học tiếng nước ngoài; những người khác đã phát triển một ngôn ngữ thú vị, dựa trên Na’vi.
Một số những người hâm mộ này, tôi nghĩ, chỉ đơn giản thấy là việc học tiếng Na’vi thật thú vị và là một hoạt động trí tuệ mang tính thách thức. Đương nhiên, nếu tiếng Na’vi không phải là thứ gắn chặt với bộ phim "Avatar" thì mọi người đã không quan tâm đến nó nhiều như thế. Nhiều người đã bị quyến rũ bởi thế giới mà James Cameron đã tạo ra nên họ muốn liên tục quay lại thế giới Pandora trong phim. Điều không may là chẳng ai trong chúng ta có thể ở thế giới đó (bạn chỉ có thể xem phim đó nhiều lần) nhưng có một cách giữ mối liên hệ với nó, đó là học và sử dụng ngôn ngữ được nói ở đó. Tôi nghĩ, đó chính là lí do khiến tiếng Na’vi trở nên nổi tiếng.
Vì có liên quan đến bộ phim nên tôi đã gặp được nhiều người tuyệt vời mà có nằm mơ tôi cũng không nghĩ là mình được gặp. Tôi đã được mời đi chia sẻ về những trải nghiệm của mình khắp nước Mỹ và ở nước ngoài. Tôi đã nhận được sự công nhận ngoài sức tưởng tượng. Thêm vào đó, tôi đã có được những người bạn mới tuyệt vời trong cộng đồng Na’vi. Tôi thấy mình thực sự rất may mắn vì đã là một phần của "Avatar".
Theo ý kiến của ông, tương lai của tiếng Na’vi sẽ như thế nào? Ông có nghĩ là ngôn ngữ này sẽ thoát khỏi bộ phim và trở thành một ngôn ngữ giao tiếp toàn cầu?
Thực sự tôi không biết tương lai sẽ thế nào nhưng vào thời điểm hiện tại đã có nhiều người sử dụng tiếng Na’vi một cách thường xuyên trong giao tiếp thực thụ. Tôi thường nhận được các thư điện tử viết hoàn toàn bằng tiếng này và có ít nhất một blog hoàn toàn chỉ sử dụng tiếng Na’vi.
Đã có rất nhiều ngôn ngữ nhân tạo trên thế giới, trong đó nổi tiếng nhất là tiếng Esperanto. Theo ông, điểm tương đồng và khác biệt giữa tiếng Esperanto và tiếng Na’vi là gì?
Tiếng Esperanto là một ngôn ngữ nhân tạo thành công nhất. Mặc dù nó không đạt được giấc mơ của người tạo ra nó là trở thành một ngôn ngữ phụ trợ phổ quát, nhưng vẫn có một cộng đồng người nói tiếng Esperanto nhiều khát khao trên toàn thế giới, bao gồm cả những người sử dụng nó như tiếng mẹ đẻ. Nếu tiếng Na’vi cũng đạt được đến mức đó thì tôi sẽ vô cùng sung sướng.
Ngoài việc hai ngôn ngữ này đều là nhân tạo và được mọi người sử dụng như một phương tiện phụ trợ trong giao tiếp, tiếng Esperanto và tiếng Na’vi không giống nhau lắm. Từ vựng của tiếng Esperanto chủ yếu dựa vào các ngôn ngữ Ấn - Âu, đặc biệt có mối liên hệ chặt chẽ với các họ Latinh và Slavơ; từ vựng của tiếng Na’vi, ngoài một vài từ vay mượn cho những thứ không thấy ở Pandora, những từ khác thì hoàn toàn mới. Thêm vào đó, tiếng Esperanto được tạo ra với mục đích sao cho đơn giản và dễ học; tiếng Na’vi lại khá phức tạp.
Có lẽ điểm khác biệt lớn nhất là tiếng Na’vi phản ánh môi trường và văn hoá của người ngoài hành tinh, với các từ chỉ động vật, thực vật và các trải nghiệm chỉ có thể có ở Pandora; Espranto lại là ngôn ngữ thực sự của loài người.
Qua quá trình làm việc với đạo diễn James Cameron, cảm nhận của ông như thế nào?
Ngoài việc là một thiên tài điện ảnh, James Cameron còn có rất nhiều mối quan tâm và ngôn ngữ học là một trong số đó. Chúng tôi đã có những cuộc thảo luận sôi nổi về Na’vi, đặc biệt là thời gian đầu. Không có gì phải nghi ngờ về việc ông ấy rất biết mình muốn gì và luôn đảm bảo mình sẽ đạt được điều đó. Tuy nhiên, mối quan hệ của chúng tôi luôn thân thiết. Tôi rất thích làm việc với ông ấy.
Xin cảm ơn ông!
Tôi cung cấp bản dịch văn bản và cách thức phát âm cho 7 diễn viên chính cần nói tiếng Na’vi trong phim nhưng tôi cũng dựng phần âm thanh trong các bản ghi âm mp3 để họ có thể tải về iPod để nghe. Và tất nhiên, tôi gặp riêng và làm việc với từng người trong số họ về phần phát âm nhiều tuần trước khi cảnh phim cụ thể diễn ra. Họ đều cố gắng phát âm các dòng thoại của họ một cách chính xác và đầy thuyết phục. Tôi cho rằng họ đã rất xuất sắc.
